Από την αντίπερα όχθη του νεοελληνικού διαφωτισμού

Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπως εν τέλει επικράτησε στη νεώτερη γραμματεία μας να χαρακτηρίζουμε μία άκρως σημαντική για τον νεώτερο Ελληνισμό περίοδο της πνευματικής μας ιστορίας, είναι ένα σύνθετο και μάλλον δύσκολα προσπελάσιμο πεδίο έρευνας για τους μελετητές της φυσιογνωμίας του σύγχρονου Ελληνισμού. Προεχόντως, βέβαια, η περίοδος αυτή έχει μέγιστη σημασία για τα γράμματά μας και την ιστορία των ιδεών στην πνευματική μας ζωή, επηρέασε ωστόσο το σύνολο την όλη ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας και εν πολλοίς καθορίζει ακόμα σήμερα τις σκέψεις και τις πράξεις μας. Η πρόσληψη των ιδεών του Διαφωτισμού συναρτάται με την γιγαντιαία προσπάθεια των μεγάλων διανοητών, των μετά την Άλωση και έως τα μέσα του 19ου αιώνα διαλαμψάντων. Από την πλευρά της ιστορίας του πνεύματος αποτελεί συνέχεια και κορύφωση της προσπάθειας των λογίων ανδρών στους δύο τελευταίους αιώνες του εκπνέοντος Βυζαντίου να αφομοιώσουν τις φιλοσοφικές ιδέες των Δυτικών. Τα προβλήματα ερμηνείας και η αποσαφήνιση της μεθόδου προσέγγισης, καθώς και η μελέτη της πρόσληψης των νέων φιλοσοφικών ιδεών και των νεώτερων επιστημονικών αντιλήψεων στην ιστορία του νέου Ελληνισμού συνδέονται, χωρίς αμφιβολία, με τον Διαφωτισμό και τις εξακτινώσεις του στις χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Επιβάλλεται όμως να διευκρινίσουμε ευθύς εξαρχής ότι οι Έλληνες, συγκρινόμενοι με τους υπόλοιπους λαούς αυτού του ιστορικού χώρου, διαθέτουν μερικά συγκριτικά πλεονεκτήματα, με ισχυρότερο βέβαια, την μεγάλη και αδιαμφισβήτητη παιδευτική παράδοση, που συντηρείται και ακτινοβολεί μέσα στα κείμενα και τα άλλα μνημεία της ελληνικής αρχαιότητας (αρχαιολογικά ευρήματα, επιγραφές κλπ.).