Η κρητική διάλεκτος

«Η Κρητική διάλεκτος»: Με τον όρο κρητική διάλεκτος ονομάζαμε τη μορφή της νεοελληνικής γλώσσας που μιλιέται στην Κρήτη. Τη μορφή αυτής, περισσότερο ή λιγότερο ανάμικτη με μη κρητικά στοιχεία, ίδίως ως προς την προφορά και το λεξιλόγιο, την ακούμε σήμερα από το στόμα των ατόμων κρητικής ρίζας και μέσης ή μεγάλης ηλικίας που διαβιούν εντός της Μεγαλονήσου και έχουν χαμηλή παιδευτική στάθμη. Απόηχο της ομιλίας αυτής διατηρούν δια βίου και οι εγκατεστημένοι στην υπόλοιπη Ελλάδα Κρητικοί κάποιας ηλικίας. Επίσης οι εγκατασταθέντες μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας (το 1922) σε πόλεις και κωμοπόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας μουσουλμάνοι το θρήσκευμα Κρήτες και οι κρητικής προελεύσεως κάτοικοι της κώμης Χαμιδιέ της Συρίας διατηρούν την ελληνική γλώσσα κρητικής παραλλαγής. Η κρητική διάλεκτος είναι η επί του κρητικού εδάφους έξέλιξις της ελληνιστικής κοινής, την οποία μιλούσαν οι Κρήτες μετά την σίγησι (γύρω στον 2ο μ.Χ. αιώνα) της αρχαίας, αυστηρού δωρικού τύπου, κρητικής διαλέκτου. Από την δωρική της αρχαίας Κρήτης, την οποία γνωρίζομε αρκετά καλά χάρις στην Επιγραφή της Γόρτονος που είναι η εκτενέστερη αρχαία ελληνική επιγραφή, ελάχιστα στοιχεία, κυρίως τοπωνύμια, επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Δείγματα της νεοκρητικής διαλέκτου έχομε από τα τέλη του 13ου αιώνα, αποτελούμενα, σχεδόν όλα, από τοπωνύμια υπό την λαϊκή τους προφορική εκφορά, στη συνθήκη που συνήφθη μεταξύ των Βενετών και του Κρητικού άρχοντα Αλεξίου Καλλέργη το έτος 1299. Αργότερα εμφανίστηκε η γραπτή παραγωγή έργων στην ομιλούμενη στη Μεγαλόνησο μορφή της νεοελληνικής. Πρόκειται για τα λογοτεχνικά κείμενα της λεγόμενης Κρητικής Σχολής, που είναι όλα σε ποιητικό λόγο και αποτελούν την πρώτη φάσι της νεοελληνικής λογοτεχνίας και μία από τις σημαντικότερες πνευματικές δημιουργίες των χρόνων της Αναγεννήσεως σε ευρωπαϊκή κλίμακα, όπως σημειώνει ο Στυλιανός Αλεξίου.