Προμηθέας:
«Αντίστοιχη με την αρχαία τριλογία είναι και αυτή τού Καζαντζάκη, που έχει τους ίδιους τίτλους: Πυρφόρος, Δεσμώτης, Λυόμενος. Γράφτηκε στο διάστημα Αυγούστου-Σεπτέμβρη 1943 στην Αίγινα.
»Όπως κάνει και με άλλα του θέματα, ο συγγραφέας δανείζεται ένα γνωστό μύθο ή πραγματικό γεγονός ή ακόμα μια μυθική ή λογοτεχνική μορφή και εννοιολογικά μετασχηματίζοντάς τη την κάνει κατάλληλη για την έκφραση του προσωπικού του μηνύματος. [...]»
Κούρος:
«Γράφτηκε τον Απρίλη 1949 με πρωτότυπο τίτλο "Θησέας".
»Πρόκειται για το γνωστό μύθο τού Θησέα και του Μινώταυρου, δοσμένο μέσα από μια ψυχαναλυτική ερμηνεία. Ο Καζαντζάκης είχε έντονα επηρεαστεί απ' την ανάπτυξη της ψυχανάλυσης, που γνώρισε από κοντά στη Βιέννη το 1922, αφού άλλωστε χάρη σ' αυτήν μπορούσε να φωτίσει τις απόκρυφες πτυχές της ύπαρξής του και να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του.
»Έτσι, λοιπόν, σ' αυτό το έργο, σύμφωνα μ' αυτά που ομολογεί ο ίδιος σε γράμμα του στον Borje Knos, ο Μινώταυρος εκφράζει το υποσυνείδητο του ανθρώπου, ενώ ο Θησέας το λόγο που απελευθερώνει το Μινώταυρο και οδηγεί στο συνειδητό το ασυνείδητό του ή, κατά την αγαπημένη του έκφραση, "μετουσιώνει την ύλη σε πνεύμα".
»Εκτός από την καθαρά ψυχαναλυτική διάσταση, το έργο κινείται και σ' αυτήν του αγώνα για κατάκτηση της ελευθερίας. Ο Μίνωας εκφράζει τη φάση τής ελεύθερης αναγκαιότητας (amor fati), που επιτρέπει στο άτομο να διαφυλαχθεί και μόνο απ' την επιβολή τής εξωτερικής ανάγκης που το περιβάλλει, ενώ ο Θησέας αυτήν της στιγμιαίας ελευθερίας, του κορυφώματος δηλαδή της έννοιας αυτής στο έργο του.»
Οδυσσέας:
«Γράφτηκε το 1927 και πρωτοδημοσιεύτηκε με το ψευδώνυμο Α. Γερανός στο αλεξανδρινό περιοδικό "Νέα Ζωή", στο διάστημα Ιούνη-Νοέμβρη 1927. Κυκλοφόρησε το 1928 από τις εκδόσεις "Στοχαστής" με αφιέρωση στη Lenotschka Dybouk (Ελένη Σαμίου).
»Αναφέρεται στο γνωστό από την Οδύσσεια περιστατικό τής αναγνώρισης του Οδυσσέα από την Πηνελόπη και το σκοτωμό των μνηστήρων. [...]»
Μέλισσα:
«Γράφτηκε το 1937 και πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Νέα Εστία" το 1939· πρωτοπαίχτηκε απ' το Εθνικό Θέατρο στο Ωδείο Ηρώδη Αττικού το καλοκαίρι 1962. Παρουσιάζει την έντονη πάλη ανάμεσα στον πατέρα και το γιο και γενικά την προσπάθεια αποδέσμευσης του ατόμου απ' την πρωτόγονη έννοια του δεσμού του με το προγονικό παρελθόν που το καταπιέζει. [...]»
(Από το άρθρο του Θόδωρου Γραμματά «Ξαναδιαβάζοντας το έργο τού Νίκου Καζαντζάκη» στο περιοδικό Διαβάζω, Αριθ. 51, Μάρτιος 1982.)
Προμηθέας:
«Το καλοκαίρι τού 1943 ο Νίκος Καζαντζάκης γράφει στην Αίγινα την τραγική τριλογία: "Προμηθέας Πυρφόρος", "Δεσμώτης", "Λυόμενος". Το 1945 ο "Προμηθέας Πυρφόρος" δημοσιεύεται στο περιοδικό "Καλλιτεχνική Ελλάδα" του Στράτη Μυριβήλη με αφιέρωση στον Ι. Θ. Κακριδή. Το 1948 μεταφράζεται στη γαλλική γλώσσα από τον ίδιο το συγγραφέα. Το 1955 ο "Δίφρος" εκδίδει στην Αθήνα με επιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλη τον πρώτο τόμο του Θεάτρου του Καζαντζάκη, που περιλαμβάνει τραγωδίες με αρχαία θέματα: τον Προμηθέα, τον Κούρο, τον Οδυσσέα και τη Μέλισσα.
»"Απ' όλους τους νεοέλληνες δραματουργούς", υποστηρίζει ο Αλέξης Σολομός, "ο Καζαντζάκης είναι ο πιο αισχυλικός. Τιτάνας στ' αγκάλιασμα της ύλης, γίγαντας στ' άπλωμα της δράσης, αδιαφορεί για τους κοινούς τόπους και τρόπους, πλάθει, ονειρεύεται, προφητεύει. Αν στις τρεις δεκαετίες που δούλευε τα θεατρικά του έργα, το θέατρό μας δεν ήταν προσηλωμένο στην ηθογραφία και στη φαρσοκωμωδία, ο Καζαντζάκης θα 'χε σταθεί -όπως παλιά ο Αισχύλος- ο πραγματικός πατέρας τής δραματουργίας μας, ή, πιο σωστά, η πρωτόγονη δημιουργική της θεότητα."
»Ο συγγραφέας δανείζεται το γνωστό μύθο για να εκφράσει τις ιδέες του, τη μεταφυσική αγωνία του.
»Ο Προμηθέας βοηθάει τους θεούς να καταστείλουν την επανάσταση των Τιτάνων, ζητώντας ως αντάλλαγμα να μην πειράξουν τους ανθρώπους. Ωστόσο οι θεοί, παραβαίνοντας την υπόσχεσή τους, σκότωσαν τους ανθρώπους, γιατί οδηγούσαν τους τυφλούς Τιτάνες στα απάτητα μονοπάτια τού Ολύμπου. Ο Προμηθέας επαναστατεί, όταν τους βλέπει κατακεραυνωμένους. [...]
»Οι άνθρωποι έχουν χαθεί. Ο Προμηθέας συγκρούεται με τους θεούς του Ολύμπου, μοιράζεται μαζί τους τον κόσμο. Παίρν
