Το "Μαρτύριο των Δεκαπέντε Μαρτύρων της Τιβεριούπολης" είναι ένα από τα δύο αγιολογικά έργα που μας σώζονται από τη γραφίδα του σπουδαίου βυζαντινού λογίου επί βασιλείας Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118) και μετέπειτα αρχιεπισκόπου Αχρίδος Θεοφυλάκτου. Εκτός από το καθαρά αγιολογικό του περιεχόμενο, τα σχετικά, δηλαδή, με τον βίο, το μαρτύριο και τα θαύματα των δεκαπέντε ανδρών που μαρτύρησαν στην Τιβεριούπολη επί βασιλείας Ιουλιανού (361-363) και η λατρεία τους διαδόθηκε ευρύτατα ανάμεσα στους ορθόδοξους πληθυσμούς των Βαλκανίων, το κείμενο εμπεριέχει πολλές πληροφορίες -συχνά μοναδικές- για την ιστορία του πρώτου βουλγαρικού Κράτους και της βουλγαρικής Εκκλησίας, με αποτέλεσμα να αποτελεί μια σημαντική ιστορική πηγή για την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο. Είναι σαφές ότι ο Θεοφύλακτος επιθυμεί με το έργο του να εντάξει την τοπική παράδοση της Αχρίδος γύρω από το μαρτύριο και τα θαύματα των Δεκαπέντε Μαρτύρων, στην ευρύτερη ιστορία του Βυζαντίου, ξεκινώντας από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και τους διωγμούς του Ιουλιανού, συνεχίζοντας με τον εκχριστιανισμό των Βουλγάρων τον 9ο αιώνα και φτάνοντας έως την εδραίωση του χριστιανισμού στην ευρύτερη περιοχή βορείως της Βαλκανικής χερσονήσου κατά τον 10ο αιώνα.
Η παρούσα νέα κριτική έκδοση του Μαρτυρίου, συνοδευόμενη από τη νεοελληνική απόδοση του κειμένου, σχόλια και εκτενή εισαγωγή, συμπληρώνει οπωσδήποτε ένα κενό της βιβλιογραφίας τόσο για τον ίδιο τον Θεοφύλακτο Αχρίδος όσο και την πνευματική δημιουργία της εποχής των Κομνηνών.
Ο Θεοφύλακτος καταγόταν από την Εύβοια και το επίθετο του μας είναι γνωστό (Ήφαιστος). Ο ίδιος μας πληροφορεί ότι ωφελήθηκε πάρα πολύ από τις συναναστροφές στην Κωνσταντινούπολη και τις γνώσεις του δασκάλου "του υπάτου των Φιλοσόφων" Μιχαήλ Ψελλού, στην οποία διέπρεψε ως «μαΐστωρ των ρητόρων» (καθηγητής δηλ. της αρχαίας ελληνικής γραμματείας) και αργότερα ως διδάσκαλος του Ευαγγελίου (ερμηνευτής δηλ. της Καινής Διαθήκης) και καθηγητής της Θεολογίας, ένα αξίωμα και λειτούργημα ταυτόχρονα που του το επέτρεπε να το ασκεί η συγκατάθεση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και το οποίο άσκησε έως περίπου το 1089, όταν εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος Αχρίδος. Στην αρχιεπισκοπή παρέμενε ως το τέλος της ζωής του που σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες τοποθετείται μετά το έτος 1126.
Λόγιος με στερεή μόρφωση ο Θεοφύλακτος έδρασε στην Αχρίδα ως ανεξάρτητος πνευματικός ηγέτης της αυτοκέφαλης αρχιεπισκοπής Αχρίδος στην οποία ο Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος παραχώρησε το 1019 ιδιαίτερα προνόμια. Η αρχιεπισκοπή Αχριδών έμελλε να διαδραματίσει ρόλο στην πνευματική ζωή των Βουλγάρων έως την εποχή (1186) που αυτοί απέκτησαν αυτόνομη εκκλησία, το Πατριαρχείο Τυρνόβου.
Η αρχιεπισκοπή της Πρώτης Ιουστινιανής, όπως ήταν γνωστή η εκκλησιαστική αρχή της Αχρίδας ως την εποχή της κατάληψης της από τους Βουλγάρους παρέμεινε και αυτή αυτοκέφαλος, όπως και η αρχιεπισκοπή Κύπρου, κι όταν απεσπάσθη «της χειρός των Βουλγάρων» από τον Βασίλειο Β΄ δεν θεωρήθηκε σκόπιμο να της αφαιρεθούν τα αρχαία προνόμια, απεναντίας να επεκταθεί η δικαιοδοσία της στις περιοχές της Βουλγαρίας και τοιουτοτρόπως να προστεθεί στον τίτλο του Αρχιεπισκόπου ο προσδιορισμός «πάσης Βουλγαρίας». Το γεγονός ότι η εκλογή του αρχιεπισκόπου Αχρίδος και πάσης Βουλγαρίας γινόταν στην Κωνσταντινούπολη με σύμφωνη γνώμη του αυτοκράτορα και της Συνόδου του Πατριαρχείου δεν αντέβαινε στο αυτοκέφαλον της αρχιεπισκοπής, το οποίο διατήρησε μέχρι το έτος 1767 όταν υπηχση στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Ο Θεοφύλακτος Αχρίδος (ή Βουλγαρίας) έγραψε ποικίλα έργα: α) ερμηνευτικά, από τα οποία το πλέον προβεβλημένο είναι η ερμηνεία στους τέσσερις Ευαγγελιστές, β) αντιρρητικές πραγματείες, γ) ποιήματα, δ) ομιλίες και ε) επιστολές που απασχόλησαν ιδιαίτερα τη σύγχρονη έρευνα. Από τα νουθετικά του έργα ξεχωρίζει η "Βασιλική παιδεία", κείμενο που γράφτηκε ως διδαχή για τον Κωνσταντίνο Δούκα, γιο του Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα, με τον οποίο ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός αρραβώνιασε την κόρη του Άννα Κομνηνή. Από τα αγιολογικά του κείμενα ξεχωρίζουν ο "Βίος του Αγίου Κλήμεντος" και το "Μαρτύριον των αγίων ιε΄ μαρτύρων της Τιβεριουπόλεως".
