Στέκει αυθύπαρχτος ο άνθρωπος που εξουσιάζει το σώμα του· που μπορεί και ζή μόνος του βρίσκοντας το σωστό επάγγελμα στη ζωή του· που μπορεί να κρίνη ο ίδιος όσα προβλήματα του παρουσιάζει η ζωή του και να παίρνη σ' αυτά στάση συνειδητή· ο άνθρωπος τέλος που ορίζει τις πράξεις του, που παίρνει την ευθύνη γι' αυτές. Έτσι η παιδεία πρέπει να ετοιμάση το άτομο για μια πολυμερή αυθυπαρξία, σωματική, οικονομική, πνευματική και ηθική. Οι δυο πρώτες γρήγορα βρίσκουν τα όριά τους· οι άλλες απλώνονται απεριόριστα και για το άτομα και για το σύνολο, είναι ένα αδιάκοπο ανέβασμα προς τον ελεύθερο άνθρωπο. Λέγοντας ηθική αυθυπαρξία δε θέλω να ειπώ ηθική αναρχία, να κάνη δηλαδή ό καθένας ό,τι θέλει, άλλα να ενεργή ελεύθερα χωρίς εξωτερική πίεση, σύμφωνα με τις απόλυτες ηθικές αξίες που ορίζουν το σκοπό της αγωγής, τον αληθινό ανθρωπισμό. Για να πετύχη όμως η παιδεία το σκοπό της είναι ανάγκη να κρατή τα παιδιά στο σχολείο υποχρεωτικά ως την εποχή που θα είναι πια σε θέση να πάρουν τα ίδια στα χέρια τους τη μόρφωσή τους, να κυβερνήσουν τον εαυτό τους, ως την ηλικία δηλαδή των 18 χρονών. Και ακόμα να δίνη στο καθένα τα μέσα να μορφώνεται σύμφωνα με το φυσικό του, χωρίς να εμποδίζεται από την κοινωνική και την οικονομική του θέση. Μορφώνω ένα άτομο θα ειπή δίνω μορφή στον ψυχικό του κόσμο, σε κάτι άμορφο ακόμα. Στο άτομο όμως δεν μπορούμε να δώσωμε αυθαίρετα όποια μορφή εμείς θέλομε, παρά μόνο να το βοηθήσωμε να πάρη με τον καιρό τη μορφή που ορίζουν, όσα ζωντανά και διαλεχτά στοιχεία κλείνει μέσα του. Αυτά με τη συστηματική ανάπτυξη και καλλιέργεια δίνουν στον καθένα τον ατομικό του τύπο.
Ο Αλέξανδρος Δελμούζος (1880-1956) γεννήθηκε στην Άμφισσα, από αριστοκρατική οικογένεια της πόλης. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, όπου γνωρίστηκε με το Γεώργιο Σκληρό. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, το 1908 ανέλαβε τη διεύθυνση του Ανώτερου Δημοτικού Παρθεναγωγείου του Βόλου, μετά από πρόταση του Δημητρίου Σαράτση και του Νικολάου Πολίτη. Ο Δελμούζος εφάρμοσε πρωτοποριακές παιδαγωγικές μεθόδους στα πλαίσια των ευρωπαϊκών παιδαγωγικών θεωριών, της πολιτικής θεωρίας του νέου ελληνισμού και της γλωσσικής θεωρίας του δημοτικισμού. Η νεωτεριστική δράση του προκάλεσε αντιδράσεις των συντηρητικών κύκλων, αντιδράσεις οι οποίες σχετίζονταν και με τη σύνδεσή του με το Εργατικό Κέντρο Βόλου. Το 1910 από κοινού με τους Δημήτρη Γληνό και Μανώλη Τριανταφυλλίδη πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Το 1911, μετά από κινητοποιήσεις, η λειτουργία του Παρθεναγωγείου ανεστάλη και ο Δελμούζος παραπέμφθηκε μαζί με άλλα στελέχη του Εργατικού Κέντρου σε δίκη στο Ναύπλιο. Τα γεγονότα της δίκης έμειναν στην ιστορία ως τα Αθεϊκά του Βόλου. Ο Δελμούζος αθωώθηκε. Η συνεργασία του με τους Γληνό και Τριανταφυλλίδη συνεχίστηκε επί επαναστατικής κυβερνήσεως Βενιζέλου, όταν οι τρεις άντρες έδρασαν υπέρ της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης από υψηλές θέσεις του Υπουργείου Παιδείας. Την περίοδο εκείνη ο Δελμούζος ολοκλήρωσε το "Αλφαβητάρι" της Συντακτικής Επιτροπής (γνωστό ως "Το αλφαβητάρι με τον ήλιο") και από κοινού με τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, τα "Ψηλά βουνά". Μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου του 1920, έφυγε ξανά για τη Γερμανία, όπου συνδέθηκε με τον παιδαγωγό Γκέοργκ Κέρσενστάινερ, εισηγητή της θεωρίας του Σχολείου Εργασίας. Στην Αθήνα επέστρεψε το 1924 και ο Γληνός του ανάθεσε τη διεύθυνση της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας. Η εκεί δράση του προκάλεσε νέο κύκλο αντιδράσεων (γνωστών ως τα Μαρασλειακά), που οδήγησαν σε νέα δίκη του. Έχασε τη θέση του (όπως και ο Γληνός) και η φήμη του αποκαταστάθηκε μόλις το 1926, μετά την πτώση της δικτατορίας Παγκάλου, οπότε μετά από πρωτοβουλία του Υπουργού Δικαιοσύνης Κωνσταντίνου Τριανταφυλλόπουλου, η περίπτωση του Δελμούζου επανεξετάστηκε και οδηγήθηκε σε αθώωσή του. Το 1927 η ιδεολογική ρήξη του με το Γληνό (που ακολούθησε το δρόμο του μαρξισμού) προκάλεσε τη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Το 1929 ο Δελμούζος διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, θέση που διατήρησε ως το 1937, οπότε παραιτήθηκε υπό την πίεση του καθεστώτος του Μεταξά. Κατά τη διάρκεια της πανεπιστημιακής του θητείας ο Δελμούζος συνέβαλε στην ίδρυση και διετέλεσε επόπτης του Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου. Από το 1927 και ως το τέλος της ζωής του διατήρησε χαμηλό προφίλ και ουδέτερη πολιτική στάση, χωρίς ποτέ να πάψει να ασχολείται με τα παιδαγωγικά θέματα. Πέθανε στην Αθήνα. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Αλέξανδρου Δελμούζου βλ. Μανώλης Γιαλουράκης, "Δελμούζος Αλέξανδρος", στη "Μεγάλη εγκυκλοπαίδεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας", τ. 6, Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ. [1968], Ευάγγελος Π. Παπανούτσος, "Αλέξανδρος Δελμούζος: η ζωή του, επιλογή από το έργο του", Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1978, β' έκδ. 1984, Άννα Φραγκουδάκη, Αλέξης Δημαράς, "Δελμούζος Αλέξανδρος", στο "Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό", τ. 3, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1985 και Αλέξης Ζήρας, "Δελμούζος Αλέξανδρος", στο "Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας", Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2007.
(Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων Ε.ΚΕ.ΒΙ.)
